Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, επειδή δεν υπάρχει ένας ενιαίος φορέας υπεύθυνος για την εκπαίδευση, δεν ήταν δυνατόν να καθιερωθεί ενιαίο και σταθερό εκπαιδευτικό σύστημα. Για το λόγο αυτό παρατηρείται μεγάλη ποικιλομορφία στην οργάνωση των σπουδών, στα διδασκόμενα μαθήματα και τις διδακτικές μεθόδους, κυρίωςστη μέση και στην ανώτερη βαθμίδα σπουδών.
Tα προγράμματα σπουδώνδιαμορφώνονταν σε κάθε σχολείο από τον διδάσκοντα ή τους διδάσκοντες ή τον διευθυντή του σχολείου, τον Σχολάρχη, οι οποίοι καθόριζαν ποια μαθήματα θα διδάσκονταν και σε ποιες τάξεις θα χωρίζονταν οι μαθητές. Tο πρόγραμμα σπουδών και η έκτασή του εξαρτιόταν, αφενός, από των αριθμό των διδασκόντων και, αφετέρου, από τις ικανότητες ή την ιδεολογία του κάθε δασκάλου. H εξειδίκευση ήταν σχεδόν άγνωστη λέξη. Mόνο στα μεγάλα σχολεία υπήρχαν πολλοί δάσκαλοι με κάποια ειδίκευση. Η φοίτηση για όποιον ήθελε να σπουδάσει και σε ανώτερες σχολές- διαρκούσε 17 ως 22 χρόνια. Tο ημερήσιο πρόγραμμα, ήταν κουραστικό για τους μαθητές: μαθήματα και διάβασμα από το πρωί ως το βράδυ υπό αυστηρή επιτήρηση και όλο το έτος. Τα χρόνια φοίτησης και τα μαθήματα κατανέμοντας ως εξής:
Ιερά και κοινά γράμματα 4 – 5
Γραμματική 1 – 2
Κείμενα 2 – 3
Σύνταξη – Θεματογραφία 2 – 3
Ποιητικά – Ρητορικά 1 – 2
————————————————————
Σύνολο 10 – 15
Λογικά – Περιπατητικά 7 – 7
———————————————————–
Γενικό Σύνολο 17- 22
Αν φοίτηση ενός παιδιού άρχιζε στα 5 χρόνια, το παιδί αυτό θα τελείωνε τις σπουδές του μεταξύ 22 και 27 ετών! [1]
Ο πίνακας έχει ενδεικτικό χαρακτήρα, γιατί η διάρκεια των σπουδών εξαρτάται από δύο παράγοντες: από τον διευθυντή μιας σχολής, που μπορεί να μικραίνει ή να επιμηκύνει το πρόγραμμα σπουδών, και από την δυνατότητα του σπουδαστή να συντέμνει ανάλογα με την επίδοσή του τον χρόνο της φοιτήσεώς του.
Η παιδαγωγική μέθοδος που ακολουθείται είναι η από καθέδρας διδασκαλία. Το μάθημα γίνεται σε συνεχή λόγο, σε ρυθμό υπαγόρευσης και οι μαθητές γράφουν ή αντιγράφουν από το κείμενο του δασκάλου. Το γράψιμο αυτό ήταν η οδυνηρότερη σχολική εμπειρία. Στη συνέχεια ζητείται η αποστήθιση του κειμένου και με αυτόν τον τρόπο ολοκληρώνεται η πρόσκτηση των γνώσεων. Ο σπουδαστής δεν έχει το δικαίωμα ούτε να διατυπώσει απορίες ούτε να προκαλέσει συζήτηση. Τον δάσκαλο δεν τον ενδιαφέρουν οι αντιδράσεις των μαθητών του, καθώς πιστεύει ότι ο μαθητής δεν πρέπει να έχει αντιδράσεις ή , αν έχει, δεν πρέπει να τις εκδηλώνει. Το απαράδεκτο παιδαγωγικό σύστημα προκάλεσε τις βίαιες αντιδράσεις που εκδηλώθηκαν στην Αθωνιάδα Σχολή.
Για το ημερήσιο πρόγραμμα, έχουμε πληροφορίες από τη σχολή στο Βουκουρέστι. Τα μαθήματα γίνονται πρωί και απόγευμα ως εξής: κοινή πρωινή έγερση, τα χαράματα, ομαδικός εκκλησιασμός, μελέτη ως την ώρα των μαθημάτων, μαθήματα, μελέτη και συζήτηση. Αυτά πριν από το μεσημεριανό φαγητό που γινόταν σε κοινή τράπεζα. Μετά συγκέντρωση κάθε τάξης με τον έφορο ή τον παιδαγωγό, και συζήτηση ή σωματική άσκηση για μια ώρα. Έπειτα πάλι μελέτη ατομική μέχρι την ώρα των απογευματινών μαθημάτων. Στη συνέχεια μελέτη, βραδινό φαγητό, ήσυχη ελεύθερη ώρα, βραδινή προσευχή στην εκκλησία και αποχώρηση στους θαλάμους. Επιτρέπεται το διάβασμα στο κρεβάτι, καθώς υπήρχε πρόβλεψη για φωτισμό. Με την καμπάνα ρυθμιζόταν με ακρίβεια όλο αυτό το πρόγραμμα.
Ἆρξον χείρ μου ἀγαθή
γράψον γράμματα καλά
μὴ δαρθεῖς καὶ μαλωθείς
καὶ εἰς φάλαγγα βαλθεῖς
κι ὕστερα μετανοεῖς.[2]
Οι δάσκαλοι στα κατώτερα σχολεία φέρονταν εντελώς αντιπαιδαγωγικά τις περισσότερες φορές. Τα παιδικά παιγνίδια και τα γυμνάσματα όχι μόνο ήταν άγνωστα, αλλά και όσοι τυχόν τα ήξεραν από τους δασκάλους τα θεωρούσαν εγκλήματα.
Οι τιμωρίες που επέβαλε το σχολείο ήταν σκληρές και ποικιλόμορφες, ανάλογα με την βαρύτητα της αταξίας του μαθητή και ήταν οι ακόλουθες: έως 50 χτυπήματα με βέργες στις παλάμες και στον πισινό· μελάνιασμα του προσώπου με μελάνι γραφής, που δεν επιτρεπόταν να εξαφανιστεί πριν από την απομάκρυνση από το σχολείο και την επιστροφή στο σπίτι· παραμονή του τιμωρημένου σ’ ένα πόδι για μισή ή περισσότερη ώρα, με το πρόσωπο στον τοίχο, και χωρίς εναλλαγή ποδιού· παραμονή με τα γόνατα πάνω στο θρανίο με κρεμασμένα από τον τράχηλο ένα ή δύο δοχεία με νερό· φτύσιμο στο πρόσωπο, άγριες βρισιές και, το χειρότερο απ’ όλα ο φάλαγγας.[3] Όλα σε ημερήσια διάταξη. Οι γονείς συνηγορούσαν: «δάσκαλε τα κόκκαλα δικά μου, το κρέας δικό σου»! Πολλές φορές οι γονείς κουβαλούσαν στην πλάτη τους το παιδί τους, πνιγμένο στο κλάμα, για να το φέρουν στο σχολείο – μαρτύριο. Ευτυχώς που υπήρχαν οι γιορτινές αργίες και οι διακοπές και οι μαθητές αποκτούσαν τη χαμένη λευτεριά τους και την ξεγνοιασιά.
Υπήρχαν όμως και οι αμοιβές για τους καλούς μαθητές. Αν ένας μαθητής, μέσα στη χρονιά μάθαινε, «ἀπ’ ὄξου κι ἀνακατωτά» ορισμένη ύλη, έπαιρνε «άριστα». Το γεγονός έπαιρνε πανηγυρική μορφή: η μητέρα του αριστούχου ετοίμαζε πίτα, μπουγάτσα κι ένα λαγήνι με καλό κρασί και τα πρόσφερε στο δάσκαλο. Οι συμμαθητές του αριστούχου τον σήκωναν στα χέρια και με επικεφαλής το δάσκαλο τον πήγαιναν στο σπίτι.[4]
Οι σχολικές εορτές ήταν δύο: των Τριών Ιεραρχών και μια γιορτή στη λήξη των μαθημάτων. Η πρώτη εορταζόταν με μεγάλη επισημότητα και μεγαλοπρέπεια. Τον πανηγυρικό της ημέρας εκφωνούσε ο πιο καταρτισμένος δάσκαλος.
Το σχολικό έτος άρχιζε στις 20 Αυγούστου και τελείωνε στις 30 Ιουνίου. Ώρες διδασκαλίας 36-40- την εβδομάδα.
Με τις νέες παιδαγωγικές θεωρίες που εισηγείται το 1779 ο Ιώσηπος Μοισιόδακας στο έργο του «Πραγματεία περί παίδων αγωγής» θα καταβληθεί προσπάθεια να αλλάξουν πολλά στην εκπαίδευση, μέχρι και να καθιερωθούν διακοπές! Ο ίδιος θα εισηγηθεί και διακοπή των μαθημάτων τον Ιούλιο και Αύγουστο ή τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο. Ο Δημήτριος Καταρτζής ορίζει ανώτατο όριο σπουδών την ηλικία των 18 ετών με την ίδια έναρξη φοιτήσεως.
Από τα τέλη του 18ου αιώνα αρχίζουν να εφαρμόζονται στα προγράμματα των «νεωτερικών σχολείων» οι διδακτικές και παιδαγωγικές αντιλήψεις του Διαφωτισμού. Tα «νεωτερικά προγράμματα» εφαρμόζονται βέβαια σ’ αυτά τα σχολεία όταν τα διευθύνουν δάσκαλοι που εμφορούνταν από νεωτερικές ιδέες, όπως ο Kωνσταντίνος Kούμας, ο οποίος δίδαξε στο Φιλολογικό Γυμνάσιο της Σμύρνης από το 1808 έως ο 1814.
Στα νεωτερικά σχολεία διδάσκει εξειδικευμένο προσωπικό και σταδιακά εισάγονται νέα μαθήματα στο πρόγραμμα σπουδών, όπως Φυσική, Μαθηματικά και Ξένες Γλώσσες. Προσπαθούν επίσης να αποδεσμευθούν από την κηδεμονία της Εκκλησίας, που έφερνε εμπόδια στην εφαρμογή των νεωτερικών αντιλήψεων στην εκπαίδευση. Εγκαταλείπεται η παλαιά φορμαλιστική διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών, δηλαδή η προσκόλληση στη διδασκαλία της γραμματικής και του συντακτικού. Χρησιμοποιούνται, τέλος, εποπτικά μέσα και ακολουθούνται οι νέες παιδαγωγικές αρχές που αντιγράφουν ευρωπαϊκά πρότυπα. Οι νεωτεριστικές αντιλήψεις που εισήχθησαν προκάλεσαν τις αντιδράσεις συντηρητικών κύκλων που ήταν προσκολλημένοι στην εκπαιδευτική παράδοση του 17ου και του 18ου αιώνα. Kέντρο της αντίδρασης ήταν το Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως.Kορυφαία προσωπικότητα στον αγώνα κατά της διάδοσης των ιδεών του Διαφωτισμού υπήρξε ο Aθανάσιος ο Πάριος, που διηύθυνε τότε το σχολείο της Xίου, ο οποίος θεωρούσε εντελώς περιττή τη μετάβαση για σπουδές στην Eυρώπη. Στο ίδιο αντιδραστικό πνεύμα κινούνταν η εγκύκλιος «Περί τῶν Σχολείων τῆς Ἑλλάδος» του πατριάρχη Γρηγορίου E’ (1819) και η απόφαση της Πατριαρχικής Συνόδου «Περί καθαιρέσεως τῶν φιλοσοφικῶν μαθημάτων», όταν άρχιζε ο Aγώνας της Ανεξαρτησίας.
[1] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ι, σελ. 323.
[2] Οικονόμου Π., 1992, σελ. 12.
[3]Ο φάλαγγας ήταν ένα ξύλο χοντρό και μακρύ σαν σκουπόξυλο, μήκους συνήθως ενός μέτρου. Στο ένα άκρο του υπήρχαν δυο τρύπες, από τις οποίες περνούσε ένα σχοινί. Με το σχοινί έδεναν τους αστραγάλους του τιμωρημένου μαθητή, και το έστριβαν για να σφίξει. Στη συνέχεια, ο τιμωρημένος κρεμούνταν με τα πόδια ψηλά, έτσι ώστε με τις πλάτες να αγγίζει το χώμα, ενώ ορισμένες φορές περιγράφεται ότι όλο το σώμα αιωρείτο, με το κεφάλι πάνω από το έδαφος. Στην θέση αυτή ο τιμωρημένος δεχόταν αλλεπάλληλα χτυπήματα με ραβδί στις πατούσες. Οι πόνοι σε αυτό το σημείο του σώματος ήταν αφόρητοι.
[4] Π. Οικονόμου, όπως παραπάνω, σελ. 16.