Η οικογένεια Νοταρά ήταν οικογένεια προκρίτων με καταγωγή από τα Τρίκαλα Κορινθίας, η οποία έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο τόσο κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, όσο και κατά την Επανάσταση.
Ο Φωτάκος αναφέρει ότι ήταν μια από τις επισημότερες της Πελοποννήσου, “δια την παλαιότητα και την λαμπρότητα της καταγωγής της”.
Η αρχική καταγωγή της οικογένειας ήταν από τη Μονεμβασιά, από την ονομαστή βυζαντινή οικογένεια των Σοφιανών. Μετά την επανάκτηση της Πόλης από τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο από τους Λατίνους, το 1261, όταν ήρθαν στην Κωνσταντινούπολη επιφανείς άνδρες για να βοηθήσουν τον Μιχαήλ να ξανασυστήσει στην αυτοκρατορία, ανάμεσα τους ήταν ένας Σοφιανός, από τη Μονεμβασιά, ο οποίος έδειξε τόσο μεγάλη δραστηριότητα και εργατικότητα, ώστε του δόθηκε το αξίωμα του νοτάριου. Από το επάγγελμά του πήρε και την ονομασία Νοταράς. Από την οικογένεια κατάγονταν πολλοί ανώτεροι βυζαντινοί αξιωματούχοι, με επιφανέστερο τον Λουκά Νοταρά, Μέγα Δούκα και υποστηρικτή του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, του οποίου ο πατέρας, Νικόλαος Νοταράς, είχε διατελέσει Μέγας Διερμηνευτής του αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου. Αυτός μαζί με τον Σχολάριο Γεννάδιο ήταν αντίθετοι και πολέμησαν με κάθε τρόπο την ένωση των Εκκλησιών και την υποταγή της Ορθοδοξίας στη Δύση. Σε αυτόν μάλιστα αποδίδεται η χαρακτηριστική φράση “κρειττότερόν εστιν ειδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν”.
Ο ίδιος πολέμησε με γενναιότητα κατά την Άλωση, υπερασπιζόμενος τα τείχη προς τον Κεράτιο κόλπο, και μετά την Άλωση αποκεφαλίστηκε από τον Μωάμεθ. Τότε, ο αδελφός του Αγγελής Νοταράς διέφυγε, κατόρθωσε να φτάσει στη Μονεμβασιά, που ήταν η πατρίδα των προγόνων του, και από εκεί ο εξάδελφός του Θωμάς Παλαιολόγος του χάρισε κτήματα στην Κορινθία, στην κωμόπολη των Τρικάλων και τον παρακίνησε να εγκατασταθεί εκεί. Από αυτόν ιδρύθηκε το γενεαλογικό δέντρο των Νοταράδων στην Κορινθία.
Τη βυζαντινή καταγωγή της οικογένειας υποστηρίζουν και οι ίδιοι οι Νοταράδες, όπως φαίνεται και στην κτητορική επιγραφή του ναού του Αγίου Νικολάου στα Τρίκαλα Κορινθίας.
Μέλη της οικογένειας ήταν ο Άγιος Γεράσιμος και ο Άγιος Μακάριος. Ο πρώτος έζησε από το 1509 έως το 1579. Μεγάλο μέρος της ζωής του στα Ιεροσόλυμα και μετά στην Κεφαλονιά, όπου ίδρυσε μοναστήρι κι εκεί πέθανε. Ο Άγιος Μακάριος γεννήθηκε το 1731, το κοσμικό όνομά του ήταν Μιχαήλ Γεωργαντά Νοταράς και διέθετε εξαιρετική μόρφωση. Έγινε Μητροπολίτης Κορίνθου το 1765 και μετά τα Ορλωφικά κατέφυγε στο Άγιο Όρος, όπου εισήχθη στο κίνημα των Κολλυβάδων. Το θεολογικό έργο του ήταν πολύ σημαντικό και πέθανε στη Χίο το 1805.
Επίσης, από την οικογένεια των Νοταράδων καταγόταν ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Χρύσανθος, καθώς και ο γιατρός του ηγεμόνα της Μολδαβίας και μετέπειτα της Βλαχίας Ιωάννη Μαυροκορδάτου στις αρχές του 18ου αιώνα, ο Δημήτριος Νοταράς, που είχε σπουδάσει στην Ιταλία.
Εικ. ( Ο Χρύσανθος Νοταράς (Τρίκαλα Κορινθίας, 1655/1660-1731). Έλληνας λόγιος του 18ου αιώνα και Πατριάρχης Ιεροσολύμων. Είναι γνωστός για το συγγραφικό του έργο, καθώς και για τη δημιουργία του πρώτου χάρτη στην ελληνική γλώσσα μετά το Βυζάντιο. Λιθογραφία από το βιβλίο του «Εισαγωγή εις τα γεωγραφικά, και σφαιρικά», Παρίσι 1716.
Οι Νοταράδες είχαν μεγάλη οικονομική και πολιτική ισχύ, την οποία στήριζαν κυρίως στην κτηματική περιουσία αλλά και στις εμπορικές δραστηριότητες (εμπόριο σταφίδας, μαλλιού, βαμβακιού, δημητριακών) καθώς και στα έσοδα από την είσπραξη των φόρων. Κατά τη δεύτερη Τουρκοκρατία, ήταν από τους πρώτους που υποδέχτηκαν τους Τούρκους στην Κορινθία (ο Νικόλαος Νοταράς και τα παιδιά του Γεωργαντάς και Σπυρίδων, οι οποίοι κράτησαν σ’ όλη την περίοδο της Ενετοκρατίας φιλότουρκη πολιτική, ενώ κάποια μέλη της οικογένειας είχαν συμμαχήσει με τους Ενετούς). Τότε οι Τούρκοι τους επέστρεψαν τη γη, η φορολογία έγινε ελαφρύτερη και απέκτησαν ξανά προνόμια αυτοδιοίκησης, αφού το τουρκικό καθεστώς ευνοούσε τους ντόπιους γαιοκτήμονες. Έτσι οι Νοταράδες ανέκτησαν την κυριαρχία τους και έγιναν πάλι κηδεμόνες των συμπατριωτών τους.
Ανάμεσα στις τουρκικές φεουδαρχικές οικογένειες που επανήλθαν στην Πελοπόννησο ήταν των Απδιμαγιάνων στην Κόρινθο, που ήταν μια από τις πιο ισχυρές και πλούσιες οικογένειες της Πελοποννήσου. Αυτοί κράτησαν την εξουσία της Κορινθίας σε όλη τη διάρκεια της β΄ Τουρκοκρατίας και άφησαν πολλούς απογόνους, με ισχυρότερους τον Χαλήλ-μπέη, τον Νουρή-μπέη και κατά τα τελευταία χρόνια της δουλείας τον Κιαμήλ-μπέη.
Αυτή η οικογένεια είχε πολύ φιλικές σχέσεις με τους Νοταράδες, στους οποίους και χάρισε μεγάλα προνόμια και εξουσίες. Εξάλλου η τακτική των Τούρκων ήταν να διατηρούν καλές σχέσεις με τις μεγάλες οικογένειες, για να κρατούν τους ραγιάδες σε υποταγή. Βέβαια οι κοτσαμπάσηδες ήταν κι αυτοί ραγιάδες και ανά πάσα στιγμή υπεύθυνοι τόσο για την έγκαιρη είσπραξη των φόρων όσο και για οποιαδήποτε ενέργεια των υπόλοιπων ραγιάδων στην περιοχή της ευθύνης τους.
Οι Νοταράδες ήταν ουσιαστικά οι κυρίαρχοι της περιοχής, αφού το αξίωμα του προκρίτου ήταν κληρονομικό. Από την οικογένεια κατάγονταν τρεις τουλάχιστον “βεκίληδες”, δηλαδή αντιπρόσωποι στην Κωνσταντινούπολη, οι οποίοι φροντίζοντας για το συμφέρον της οικογένειάς τους, είχαν πετύχει να μην επιτρέπεται η εγκατάσταση Τούρκων στις περιοχές που δεν υπήρχε τζαμί, όπως τα Τρίκαλα. Έτσι αύξησαν τις περιουσίες τους αγοράζοντας τις ιδιοκτησίες που ανήκαν σε μουσουλμάνους. Αυτό ευνόησε την ανάπτυξη της περιοχής των Τρικάλων, που μπορούσε να λειτουργεί χωρίς τις παρεμβάσεις και αυθαιρεσίες των κατακτητών, από την άλλη όμως τα έξοδα των κοτσαμπάσηδων και των βεκίληδων επιβάρυναν το λαό. Εξάλλου οι Τούρκοι κατά κύριο λόγο κρατούσαν τις εύφορες πεδινές περιοχές για τους ίδιους, άρα οι Έλληνες πρόκριτοι είχαν τις περιουσίες τους σε απομακρυσμένες και κυρίως ορεινές περιοχές.
Η δύναμη και η υπεροχή τους ενισχυόταν και από τις επιγαμίες, μέσω των οποίων φρόντιζαν να αυξήσουν την περιουσία και το κύρος τους, κάνοντας συνοικέσια και κανονίζοντας γάμους ανάμεσα στα μέλη τους και άλλες ισχυρές προυχοντικές οικογένειες π.χ. τους Δεληγιανναίους, προκρίτους της Καρύταινας, τους Ζαΐμηδες των Καλαβρύτων και τους Περρουκαίους στο Άργος. Επίσης, επειδή η οικογένεια είχε πολλά παρακλάδια, γίνονταν γάμοι και μεταξύ συγγενών.
Κατά τη διάρκεια των Ορλωφικών, το 1770, ο Γεωργαντάς Νοταράς και ο γιος του Μακάριος, μητροπολίτης Κορίνθου, πρώτοι ξεσήκωσαν τους Κορίνθιους, έκαναν κίνημα, επικράτησαν στην Κόρινθο και κατέλαβαν τον Ισθμό. Όταν με την αποστολή Τουρκαλβανών το κίνημα κατεστάλη, η Κορινθία πλήρωσε το τίμημα, καθώς πόλεις και χωριά καταστράφηκαν. Οι μαζικές σφαγές και οι βιαιότητες σε βάρος του πληθυσμού από τους Τουρκαλβανούς και η γενικευμένη ανασφάλεια που επικράτησε, οδήγησε πολλούς μικροϊδιοκτήτες να παραχωρήσουν τα κτήματά τους στους κοτσαμπάσηδες, οι οποίοι ανέλαβαν την προστασία τους. Τότε η δύναμή τους αυξήθηκε ιδιαίτερα και είχαν το δικαίωμα να διατηρούν μικρά ένοπλα σώματα για την ασφάλειά τους.
Η οικονομική τους επιρροή δεν στηριζόταν μόνο στη γεωργική παραγωγή αλλά και στον δανεισμό και στο εμπόριο. Ο Σωτήρης Νοταράς ήταν, για παράδειγμα, τοκιστής (τοκογλύφος), έμπορος σταφίδας και λαδιού.
Η οικογένεια Νοταρά στην Επανάσταση
Ο Σωτήρης και ο Πανούτσος Νοταράς είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία από το 1818, αφού η Φιλική επιθυμούσε να στρατολογήσει τους προκρίτους και τους αρχιερείς της Πελοποννήσου, των οποίων η συναίνεση και η ενεργός συμμετοχή ήταν απαραίτητη για το ξεκίνημα της Επανάστασης. Ανάμεσα στους προκρίτους που είχαν αρνητική στάση ήταν οι Νοταραίοι, οι οποίοι θεωρούσαν ότι η Επανάσταση θα αποτύγχανε. Αναφέρεται μάλιστα συνάντηση των Νοταραίων με τον Παπαφλέσσα στη Μονή του Αγίου Βλασίου για να πεισθούν, αφού αυτοί διαφωνούσαν, επικαλούμενοι την τραγική εμπειρία των Ορλωφικών. Ωστόσο ο Πανούτσος Νοταράς ανέλαβε να συγκεντρώσει τα χρήματα των Φιλικών από την Κορινθία και να τα στείλει στην Πάτρα.
Οι Νοταράδες ακολούθησαν διαφορετική στάση στον Αγώνα. Ο Σωτήρης Νοταράς τις παραμονές της Επανάστασης, παρά τις προειδοποιήσεις, πήγε στην Τρίπολη, μετά από κάλεσμα του Πασά για υποτιθέμενη σύσκεψη, όταν μαθεύτηκε ότι οι Έλληνες ετοίμαζαν Επανάσταση. Εκεί σώθηκε χάρη στον Κιαμήλ μπέη, ο οποίος τον πήρε στο σπίτι του μαζί με τον επίσκοπο Κορίνθου Κύριλλο.
Στο μεταξύ η μάνα του Κιαμήλ μπέη κρατούσε ως όμηρο τον Ανδρίκο Νοταρά, όταν οι Έλληνες πολιορκούσαν τον Ακροκόρινθο. Μόλις όμως διαλύθηκε η πολιορκία από τον Μουσταφά Κεχαγιά μπέη, η μάνα του Κιαμήλ μπέη διέταξε τον αποκεφαλισμό του Ανδρίκου μαζί με άλλους 25 Έλληνες, τον Απρίλιο του 1821, όταν είδε τη φωτιά στην Κόρινθο. Με διαταγή της ίδιας δολοφονήθηκε και ο Σπήλιος Νοταράς. Κατά το ίδιο διάστημα, ο Γεώργιος ή Γεωργαντάς Νοταράς πολεμούσε με τον Ιερό Λόχο στη Βλαχία. Ο Χριστόδουλος και ο Σωτήριος Νοταράς συμμετείχαν από την αρχή στον Αγώνα, στην πρώτη πολιορκία του Ακροκορίνθου.
Η συμμετοχή του Πανούτσου Νοταρά στον Αγώνα ξεκίνησε μετά τον ερχομό του Υψηλάντη. Εξελέγη πληρεξούσιος στην Α΄ Εθνοσυνέλευση και ήταν μέλος της 12μελούς επιτροπής που συνέταξε το πρώτο σύνταγμα του Αγώνα, το “Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος”. Στη συνέχεια διορίστηκε από το Εκτελεστικό Μινίστρος (υπουργός) των Οικονομικών.
Στην κατάληψη του Ακροκορίνθου (1822) συμμετείχε ο Ιωάννης Νοταράς, ενώ στη μάχη των Δερβενακίων ο Παναγιωτάκης Νοταράς.
Το 1823, μετά την Εθνοσυνέλευση του Άστρους, δημιουργήθηκαν σοβαρά επεισόδια στην ορεινή Κορινθία, όταν οι Οικονομόπουλοι από τον Φενεό έστειλαν τον ιεροδιάκονο Δανιήλ να πλειοδοτήσει στη δημοπρασία για την ενοικίαση των εισοδημάτων του Δημοσίου. Οι Νοταραίοι, οι οποίοι διαχειρίζονταν μέχρι τότε τις προσόδους της επαρχίας, όταν ο Δανιήλ πλειοδότησε, γεγονός που το θεώρησαν προσβολή μιας και έθιγε τα συμφέροντά τους, υποκίνησαν οχλαγωγία από τους Τρικαλίτες και δικοί τους άνθρωποι λιθοβόλησαν μέχρι θανάτου τον Δανιήλ. Ο Κολοκοτρώνης, που εστάλη, δεν μπόρεσε να βρει τους ενόχους, με αποτέλεσμα να μην τιμωρηθεί κανείς και οι πρόσοδοι να παραμείνουν στα χέρια των Νοταραίων, οι οποίοι απλά υποχρεώθηκαν να πληρώσουν βαρύ πρόστιμο! Το επεισόδιο αυτό θεωρείται χαρακτηριστικό της αντίληψης των Νοταραίων, οι οποίοι θεωρούσαν την περιοχή «τσιφλίκι» τους.
Οι Νοταραίοι επίσης έλαβαν μέρος στη Β΄ πολιορκία του Ακροκορίνθου και στην απελευθέρωσή του τον Οκτώβρη του 1823, με ηγέτη τον Ιωάννη Νοταρά, τον οποίον είχε επιβάλει ως επικεφαλής των αγωνιστών της Κορίνθου ο Πανούτσος Νοταράς, λόγω της υψηλής θέσης που είχε στην επαναστατική κυβέρνηση αλλά και του κύρους της οικογένειας.
Οι Νοταραίοι έλαβαν μέρος στις εμφύλιες συγκρούσεις, που είχαν ολέθριες συνέπειες για τον Αγώνα. Στον Α΄ εμφύλιο ο Πανούτσος Νοταράς τάχθηκε με το μέρος των προκρίτων, την παράταξη δηλαδή Κουντουριώτη και Μαυροκορδάτου. Στα επεισόδια που έγιναν τον Μάρτιο του 1824 στον Ακροκόρινθο, μεσολάβησε ώστε να παραδοθεί ομαλά ο Ακροκόρινθος από τον Γενναίο Κολοκοτρώνη στον Ιωάννη Νοταρά, που ήταν επικεφαλής των κυβερνητικών δυνάμεων.
Στη διάρκεια του Β΄ εμφυλίου πολέμου ανάμεσα στους Υδραίους (κυβέρνηση Κουντουριώτη), που είχαν συμμάχους τους Στερεοελλαδίτες, και τους Πελοποννήσιους, ο Κωλέττης με τους Στερεοελλαδίτρες επιτέθηκε εναντίον των Νοταραίων στα Τρίκαλα και τους διέλυσε. Οι Νοταραίοι δεν αντιστάθηκαν στον Γκούρα και τον Μακρυγιάννη και παραδόθηκαν, στη συνέχεια όμως έγιναν πολλές βιαιότητες και λεηλασίες στην περιοχή, ενώ ο Ιωάννης Νοταράς εστάλη δέσμιος στο Ναύπλιο. Τα γεγονότα αυτά αποτελούν μαύρες σελίδες στην ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, αφού οι εμφύλιες συγκρούσεις προκάλεσαν τεράστιες καταστροφές και το σημαντικότερο απ’ όλα, η Επανάσταση κινδύνευσε να χαθεί.
Όταν ο Ιμπραήμ αποβιβάστηκε στην Πελοπόννησο και άρχισε να καταστρέφει τα πάντα, ο Ιωάννης και ο Παναγιωτάκης θα πολεμήσουν, προσπαθώντας να τον φθείρουν και να προφυλάξουν στη συνέχεια την Κορινθία από τις λεηλασίες των στρατευμάτων του.
Ανάμεσά τους όμως υπήρχε μεγάλη διαμάχη όσον αφορά την ηγεσία της Κορινθίας, ενώ ο Ιμπραήμ βάδιζε προς το Άργος το 1826. Ως αιτία της σύγκρουσής τους παρουσιάζεται και η αντιζηλία τους για τη Σοφία Ρέντη, την οποία και οι δύο διεκδικούσαν. Αυτή ήταν κόρη του ισχυρού προκρίτου Θεοχάρη Ρέντη και προφανώς η ένωση των δύο οικογενειών θα τούς καθιστούσε παντοδύναμους στην Κορινθία.
Στην αντιπαράθεση ανάμεσα στους δύο, ο Ιωάννης ήταν το “αρχοντόπουλο”, ενώ ο Παναγιωτάκης υποστηριζόταν από τους χωρικούς, οι οποίοι στο πρόσωπο του Ιωάννη έβλεπαν την κυριαρχία της οικογένειας Νοταραίων. Το αποκορύφωμα της σύγκρουσης ήταν η πυρπόληση του χωριού Σοφικό από τον Ιωάννη Νοταρά, επειδή εκεί κρατείτο όμηρος ο πατέρας του Σωτήρης, καθώς και οι δολοφονίες και οι λεηλασίες στο Σοφικό και σε άλλα χωριά που ήταν με το μέρος του Παναγιωτάκη. Η Κορινθία υπέφερε από τη μεταξύ τους διαμάχη και κινδύνεψε να καταστραφεί και η σοδειά της σταφίδας. Ευτυχώς όμως με παρέμβαση του Κολοκοτρώνη και της κυβέρνησης επήλθε μεταξύ τους συμφιλίωση.
Στη συνέχεια ο Ιωάννης εκστράτευσε τον Δεκέμβριο του 1826 μαζί με τον αρχιστράτηγο Γ. Καραϊσκάκη στην Ανατ. Στερεά, με στόχο την απελευθέρωση της Αθήνας από τα στρατεύματα του Κιουταχή. Μετά το θάνατο του Καραϊσκάκη, στις 24 Απριλίου 1827, σκοτώθηκε στη μάχη του Ανάλατου, μια μάχη στην οποία ηττήθηκαν κατά κράτος οι ελληνικές δυνάμεις και οι Φιλέλληνες που συμμετείχαν.
Ο Πανούτσος Νοταράς στη διάρκεια όλων αυτών των εξελίξεων είχε εκλεγεί, λόγω της μετριοπαθούς στάσης του και της αποδοχής που είχε, Πρόεδρος της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνας, τον Απρίλιο του 1826. Όταν ήρθε ο Καποδίστριας, αποτέλεσε μέλος του “Πανελληνίου”, όπως ονομάστηκε το γνωμοδοτικό όργανο, αργότερα όμως στράφηκε εναντίον του Καποδίστρια, χωρίς να εμπλακεί ενεργά στις διαμάχες. Χαρακτηριστικό της γενικής εκτίμησης που έχαιρε ήταν ότι σε μεγάλη ηλικία, άνω των 90, εξελέγη Πρόεδρος της Βουλής που προέκυψε μετά την επανάσταση του 1843.
Από όλα τα παραπάνω φαίνεται ότι ο ρόλος της οικογένειας Νοταρά υπήρξε καθοριστικός και κατά την Τουρκοκρατία και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Η ιστορία της οικογένειας εμπεριέχει φωτεινές και σκοτεινές σελίδες, ηρωισμούς και προσφορά αλλά και ανταγωνισμούς, συμφέροντα, αυθαιρεσίες και συγκρούσεις, με τραγικά αποτελέσματα για τον λαό της περιοχής. Ο ρόλος τους θα πρέπει να εκτιμηθεί αναλογικά προς τον ρόλο των κοτσαμπάσηδων γενικότερα: “Άνθρωπο μεγαλόνοοι, φρόνιμοι, με πολλή ικανότητα, με μεγάλη φιλοπατρία, φόβητρα των Τούρκων, καύχημα των χριστιανών” ή “Τουρκολάτρες”, “σκληροί, άρπαγες και καταχραστές”; Μάλλον η απάντηση δεν μπορεί να είναι απλουστευτική και απόλυτη.