Τον 17ο και ιδίως τον 18ο αιώνα παγιώνεται ένας νέος τύπος σχολείου, το σχολείο της δεύτερης βαθμίδας, που εμφανίζεται με διάφορα ονόματα, όπως «Σχολεῖον των Ἑλληνικών μαθημάτων», «Ἑλληνικόν σχολεῖον» και «Ἑλληνική σχολή». Μαρτυρούνται και μερικά άλλα, όπως «Μουσεῖον», «Ἑλληνομουσεῖον», «Ακαδημία», «Γυμνάσιον», «Λύκειον», «Πανδιδακτήριον» και «Ουνιβερσιτά». Γυμνάσια ονομάζονταν οι σχολές της Σμύρνης και της Χίου, που προσφέρουν εκτός από ελληνική παιδεία και άλλα υψηλού επιπέδου μαθήματα, ενώ Λύκειο ονομάζεται η σχολή του Βουκουρεστίου. Οι ονομασίες «Ουνιβερσιτά» και «Πανδιδακτήριον» θυμίζουν περισσότερο πανεπιστήμιο παρά μέση σχολή, και χρησιμοποιούνται, αντίστοιχα, για τις σχολές της Χίου και των Μηλεών του Πηλίου.[1]
Το «Ἑλληνικόν σχολεῖον» ή «Σχολεῖον ἑλληνικῶν μαθημάτων» περιλαμβάνει εκμάθηση των Αρχαίων ελληνικών με κείμενα από την αρχαία ελληνική και τη βυζαντινή γραμματεία. Έτσι στη σχολή του Αγίου Σάββα στο Βουκουρέστι, το πρόγραμμα του 1797 περιλάμβανε πολλούς αρχαίους συγγραφείς.[2] Από την εκκλησιαστική φιλολογία Γρηγόριο Θεολόγο και Συνέσιο, και από τη Βυζαντινή Αγαπητό Διάκονο[3] και Θεοφύλακτο Σιμοκάτη[4]. Τα κείμενα δεν σχολιάζονταν και δεν ερμηνεύονταν, αλλά οι μαθητές εξασκούνταν στην «ψυχαγωγική» λεγόμενη μέθοδο, δηλαδή στην αντικατάσταση των λέξεων με συνώνυμες της αρχαίας ελληνικής. Επίσης, οι μαθητές ασκούνταν στην τεχνολογία, δηλαδή την γραμματική και το συντακτικό, και στην θεματογραφία. Για το μάθημα της θεματογραφίας υπήρχαν συναγωγές φράσεων από αρχαίους συγγραφείς, τις οποίες οι μαθητές έπρεπε να μεταφράσουν στην «κοινή» γλώσσα. Συνέβαινε και το αντίστροφο, δηλαδή φράσεις στην κοινή και απόδοσή τους στην αρχαία. Χρησιμοποιούνταν επίσης και λεξικά ή λεξιλόγια: σε τετράδια οι μαθητές έγραφαν με αλφαβητική σειρά αρχαίες λέξεις και παραπλεύρως την εξήγησή τους στην κοινή γλώσσα ή αντίστροφα.[5] Κατά τη διδασκαλία των ποιητών οι μαθητές διδάσκονταν μετρική, ποιητική (στιχουργία) και πιθανότατα μουσική, ενώ εξασκούνταν και στη σύνταξη επιγραμμάτων.[6]
[1] Κώστας Λάππας, Οργάνωση και Λειτουγία της Εκπαίδευσης 1770-1821, σελ. 75-6. Μελέτη αναρτημένη στο διαδίκτυο.
[2] Ο κατάλογος των αρχαίων συγγραφέων περιελάμβανε: Όμηρο, Φωκυλίδη, Πυθαγόρα, Αίσωπο, Σοφοκλή και Ευριπίδη, Πίνδαρο, Ξενοφώντα, Θουκυδίδη, Πλούταρχο, Δημοσθένη και Ισοκράτη.
[3] Ο Αγαπητός Διάκονος ήταν Βυζαντινός φιλόσοφος και ρήτορας. Είχε το αξίωμα του διάκονου στην Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν διδάσκαλος του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού.
[4] Ο Θεοφύλακτος Σιμοκάτης ήταν Βυζαντινός ιστοριογράφος των αρχών του 7ου μ. Χ. αιώνα και ουσιαστικά ο τελευταίος συγγραφέας της ύστερης αρχαιότητας.
[5] Σκαρβέλη – Nικολοπούλου Aγγελική, 1994, σελ. γ, δ.
[6] Χατζόπουλος, 1991, σελ. 232.