Παιδεία στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα
Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και των άλλων περιοχών της Ελλάδας από τους Τούρκους, ο πληθυσμός μειώθηκε δραματικά και οι υλικές καταστροφές ήταν τεράστιες. Η φυγή λογίων προς τη Δύση, που είχε ήδη ξεκινήσει από την πρώτη Άλωση, το 1204, αυξήθηκε σημαντικά. Ο μαρασμός των πνευματικών κέντρων, όπως ο Μυστράς, η Τραπεζούντα και η Κωνσταντινούπολη, η κακή οικονομική κατάσταση μεγάλου μέρους του πληθυσμού, αλλά και η διοικητική εξάρτηση από τους κατακτητές, δεν ευνοούσαν τη δημιουργία κατάλληλου πνευματικού κλίματος για την ανάπτυξη της παιδείας.
Ωστόσο, ο Μωάμεθ Β’, ο Πορθητής, ο νέος κυρίαρχος της αυτοκρατορίας, αμέσως μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, προσπάθησε να οργανώσει διοικητικά και οικονομικά τις χώρες που είχε κατακτήσει και ξανασύστησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ο Γεννάδιος Σχολάριος εξελέγη το 1454 Οικουμενικός Πατριάρχης και κατάφερε να αποσπάσει από τον Σουλτάνο και προνόμια υπέρ του ποιμνίου του, τα λεγόμενα «βεράτια». Στα προνόμια αυτά συγκαταλεγόταν πιθανόν και η εκπαίδευση. Σε όλη την περίοδο από τον 15ο ως το τέλος του 16ου αιώνα, πάντως, η Εκκλησία θα είναι η κατευθυντήρια δύναμη του Έθνους.[1]
Από το 1480 έως το 1530 δεν υπάρχουν πληροφορίες για την ύπαρξη σχολείων στις τουρκοκρατούμενες περιοχές. Παρ’ όλ’ αυτά, στις πρώτες δεκαετίες μετά την Άλωση, υπήρχαν ορισμένοι Βυζαντινοί λόγιοι που διατηρούσαν μικρές πνευματικές εστίες στην Κωνσταντινούπολη και είχαν κάποια διδακτική δράση. Ανάμεσά τους ήταν ο Γεώργιος Αμιρούτζης, ο Θεόδωρος Αγαλλιανός, ο ιστορικός της Αλώσεως Κριτόβουλος και άλλοι.
Το εκπαιδευτικό κενό που υπάρχει την περίοδο αυτή καλύπτεται με τη δημιουργία του μύθου του «Κρυφού Σχολειού», που όλοι γνωρίζουμε. Σύμφωνα με αυτόν, τα παιδιά μάθαιναν τα πρώτα γράμματα από κάποιο μοναχό ή κληρικό, στα κρυφά. Ωστόσο, οι Τούρκοι δεν φαίνεται να προέβαλαν εμπόδια στην Εκκλησία να ασκεί τα ποιμαντορικά της καθήκοντα, μέσα στα οποία ήταν και η λειτουργία των σχολείων. Δεν έχουμε ούτε μία περίπτωση άρνησης των τουρκικών αρχών να δώσουν άδεια λειτουργίας σε σχολείο, ή βίαιου κλεισίματος σχολείου.
Για το θέμα του «Κρυφού Σχολειού», έχει υποστηριχθεί ότι η εκπαίδευση ήταν προνόμιο και όχι δικαίωμα, και είναι πιθανό σε ορισμένες περιοχές οι τοπικοί Τούρκοι διοικητές να αφαιρούσαν αυτό το προνόμιο προσωρινά ή μόνιμα, αναγκάζοντας τα παιδιά να βλέπουν τον δάσκαλό τους κρυφά.[2]
[1] Ν. Σβορώνος, 2007, σελ. 49.
[2] Δ. Σταθακόπουλος, 2023, σελ. 41-42.
ΑΠΑΡΧΕΣ
Από το 1540 και μετά αρχίζει δειλά δειλά να εμφανίζεται μια κάποια τυπική εκπαιδευτική κίνηση. Πρωτεργάτες στην κίνηση αυτή είναι τρεις αξιόλογοι δάσκαλοι, λόγιοι και συγγραφείς. Πρώτος ο Παχώμιος Ρουσάνος, ο οποίος δίδαξε στην Μυτιλήνη, γύρω στα 1545, σε κάποιο τοπικό σχολείο. Δεύτερος, ο Ερμόδωρος Λήσταρχος, ο οποίος είχε σπουδαία εκπαιδευτική δράση τόσο στην Κωνσταντινούπολη, όσο και στην Χίο. Τέλος, ο Θεοφάνης Ελεαβούλκος, που ήταν μοναχός και δάσκαλος, και γύρω στο 1540 είχε συγκεντρώσει γύρω του έναν κύκλο επίλεκτων μαθητών που διακρίθηκαν αργότερα ως δάσκαλοι και ιεράρχες, και ο οποίος δραστηριοποιούνταν και αυτός στη Χίο και την Κωνσταντινούπολη
Εκπαιδευτική κίνηση στην Κωνσταντινούπολη
Την ίδια περίοδο, στα μέσα του 16ου αιώνα, στην Κωνσταντινούπολη υπήρχαν ορισμένοι μορφωμένοι αξιωματούχοι του Πατριαρχείου, όπως ο Μανουήλ Κορίνθιος και ο Αντώνιος Καραμαλίκης, οι οποίοι συγκέντρωναν κατά καιρούς γύρω τους μικρό κύκλο μαθητών. Το 1566 πατριάρχης γίνεται ο Διονύσιος Β’ (με το προσωνύμιο Ιωάσαφ ο Μεγαλοπρεπής) και μαζί με τον Ιωάννη Ζυγομαλά ίδρυσαν το πρώτο Πατριαρχικό Σχολείο, τον πρόγονο της Μεγάλης του Γένους Σχολής.
Στο σχολείο αυτό ο Ζυγομαλάς «ἐδίδασκεν τὴν ἑλληνικὴν φωνὴν καὶ τέχνην εἰς μαθητὰς ιε (δεκαπέντε)», από τους οποίους οι περισσότεροι ήταν μοναχοί και προορίζονταν να γίνουν μορφωμένοι ιερείς.
Η σχολή ονομάστηκε Πατριαρχική, γιατί ιδρύθηκε και λειτούργησε υπό την σκέπη του Πατριαρχείου. Οι πληροφορίες που διαθέτουμε, ωστόσο, δεν περιέχουν λεπτομέρειες για το εκπαιδευτικό της πρόγραμμα ούτε τον αριθμό των φοιτητών της. Φαίνεται ότι χρησίμευσε σαν τόπος αναπαραγωγής των υψηλόβαθμων στελεχών του Πατριαρχείου και στο εκπαιδευτικό της επιτελείο συγκέντρωσε τους σημαντικότερους από τους εναπομείναντες λόγιους- κοσμικούς και κληρικούς. Από αυτό το ανθρώπινο δυναμικό προήλθαν οι κοσμικοί αξιωματούχοι του Πατριαρχείου (οι οφικιούχοι), αλλά και οι πρώτοι δάσκαλοι της Σχολής.[1]
Το 1593 συνήλθε στην Κωνσταντινούπολη μεγάλη Σύνοδος της Εκκλησίας και αποφάσισε να λάβει γενικότερα μέτρα για την προαγωγή της παιδείας. «Ὥρισεν ἡ Ἁγία Σύνοδος ἕκαστον ἐπίσκοπον ἐν τῇ ἑαυτοῦ παροικίᾳ φροντίδα καὶ δαπάνην τὴν δυναμένην ποιεῖν, ὥστε τὰ θεῖα καὶ ἱερὰ γράμματα δύνασθαι διδάσκεσθαι, βοηθεῖν δὲ κατὰ δύναμιν τοῖς θέλουσιν διδάσκειν καὶ τοῖς μαθεῖν προαιρουμένοις, ἐὰν τῶν ἐπιτηδείων χρείαν ἔχωσιν».[2]
Αν και τα μέτρα αυτά σε μεγάλο βαθμό δεν υλοποιήθηκαν, η απόφαση αυτή καταδεικνύει για πρώτη φορά το ενδιαφέρον της Εκκλησίας για την εκπαίδευση των Ελλήνων.
[1] Γ. Καδινοπούλου, 2015, σελ. 28-30.
[2] Κ. Σάθας, 1870, σελ. 91.
Εκπαιδευτική κίνηση σε άλλες περιοχές
Κατά τα τελευταία χρόνια του 16ου αιώνα παρατηρείται και σε άλλες περιοχές, αστικά κέντρα, κάποια κίνηση για τη δημιουργία σχολείων, ως επί το πλείστον, ιδιωτικών: στη Θεσσαλονίκη, στην Αθήνα, στην Χίο, στην Πάτμο και στα Ιωάννινα. Όσον αφορά τη Θεσσαλονίκη, εκεί διδάσκει ο ιερέας Γεώργιος Αθηναίος και έχει δέκα μαθητές. Την ίδια περίοδο ο μοναχός Ματθαίος Κρητικός είναι ο πιο φημισμένος δάσκαλος της πόλης, ο οποίος και προβάλλεται ως παράδειγμα στους νεότερους δασκάλους. Στην Αθήνα οι μαρτυρίες για την ύπαρξη σχολείων είναι διχασμένες. Από τη μια αναφέρεται ότι το 1585 η πόλη έχει «διδασκαλεία πολλά, όπου διδάσκονται την «ἑλληνικήν γλῶσσαν» και από την άλλη, υποστηρίζεται ότι στην Αθήνα δεν υπάρχει κανείς μορφωμένος και ότι η πόλη είναι «βάρβαρη».[1] Την ύπαρξη κάποιου σχολείου, πάντως, φανερώνει το γεγονός ότι νεαροί Αθηναίοι έφθαναν στην Ιταλία για συμπλήρωση των σπουδών τους. Ο πιο γνωστός από αυτούς ήταν ο Θεόφιλος Κορυδαλέας. Η Χίος, κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας, ήταν το σπουδαιότερο εκπαιδευτικό και πνευματικό κέντρο της Ανατολής. Το 1546, οι Χιώτες σχεδίαζαν να ιδρύσουν ακόμη και πανεπιστήμιο στο νησί, τούς πρόλαβε όμως η τουρκική κατάκτηση, το 1566, και το σχέδιο ματαιώθηκε. Ωστόσο, επί Τουρκοκρατίας, η Χίος απολαμβάνει προνόμια, κυρίως λόγω της μαστίχας, και αναπτύσσει έντονη εμπορική και ναυτική δραστηριότητα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα μια νέα άνθηση των γραμμάτων. Το 1792 ιδρύεται η Σχολή της Χίου, όπου διδάσκουν μεγάλοι δάσκαλοι της εποχής, όπως ο Νεόφυτος Βάμβας. Την ίδια εποχή ιδρύεται και η βιβλιοθήκη Κοραή. Με τη χρηματοδότηση και την εποπτεία της αστικής τάξης και με τις αδιάκοπες φροντίδες του Αδαμάντιου Κοραή, ο οποίος πίστευε ότι χωρίς βιβλία οι δάσκαλοι δεν μπορούν να ωφελήσουν τους μαθητές τους, η Βιβλιοθήκη αναδείχτηκε ως η μεγαλύτερη της Ανατολής. Στην Πάτμο ο λόγιος μοναχός και ηγούμενος της μονής, Νικηφόρος Χαρτοφύλαξ, παρέδιδε σε μικρό κύκλο μαθητών ανώτερα μαθήματα φιλολογίας. Ο ίδιος είχε συγκροτήσει αξιόλογη βιβλιοθήκη με χειρόγραφα και έντυπες εκδόσεις όχι μόνο χριστιανών, αλλά και αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Κάποιους δεσμούς με τον κύκλο του Νικηφόρου είχε ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος, ο οποίος το 1609 εγκαταστάθηκε στα Γιάννενα και έγινε ο πρώτος δάσκαλος της πόλης. Δεν έπαψε να διδάσκει «μεθ’ ὅσης προθυμίας, καὶ δὴ καὶ ἀμισθὶ σχεδόν…», και μάλιστα λέγεται γι’ αυτόν ότι αν υπήρχαν δέκα μόνο λόγιοι σαν τον Μάξιμο «τὸ τῶν Ἑλλήνων δυστυχὲς γένος … πρὸς τὴν προτέραν ἂν ἀποκατέστη εὐγένειαν». Την ίδια περίοδο λειτουργούσε εκεί η σχολή των Φιλανθρωπηνών.[2] Πέρα από τα αστικά κέντρα, στις υπόλοιπες επαρχίες δεν φαίνεται να υπήρχαν σχολεία, εκτός από μικρά ενοριακά, των ιερών γραμμάτων, στα οποία διδασκόταν η ανάγνωση και η γραφή. Στεγάζονταν συνήθως σε κάποιο κελί δίπλα από την εκκλησία και τα παιδιά μάθαιναν να διαβάζουν από θρησκευτικά βιβλία. Σε όλα αυτά τα σχολεία δεν υπήρχαν τάξεις ούτε διδάσκονταν πολλά μαθήματα. Ο μισθός των δασκάλων ήταν μικρός και καταβαλλόταν από τους γονείς των μαθητών. Κύριος σκοπός τους ήταν ο καταρτισμός ιερέων και ψαλτών: «Κι ἂν ἔχεις γιὸ στὰ γράμματα, βάλτον καὶ στὸ ψαλτήρι, τοῦ χρόνου σὰν καὶ σήμερα νὰ βάλει πετραχήλι».[3] Για πρόγραμμα σπουδών και μεθόδους διδασκαλίας δεν μπορεί να γίνει λόγος. Οι δάσκαλοι ήταν αυτοσχέδιοι και τα αποτελέσματα ήταν μέτρια. Ένας απόφοιτος αυτών των σχολείων σημειώνει το ακόλουθο δίστιχο: «χρόνους ἑπτὰ ἐσπούδασα κι ἰδὲς τὸ σπούδαγμά μου, μόλις μπορῶ κουτσὰ στραβὰ νὰ γράψω τ’ ὄνομά μου». Αν ένας ,μαθητής ήθελε ανώτερη μόρφωση, θα πρέπει να ενεργήσει ο ίδιος και να υποβληθεί σε μεγάλες θυσίες. Πολλοί από τους λόγιους και δασκάλους, όπως για παράδειγμα ο Παχούμιος Ρουσάνος, στηλίτευσαν με δριμύτητα την αδιαφορία ή και την εχθρότητα που έδειχνε μια μερίδα του κλήρου, των αρχιερέων κυρίως, για την ανώτερη μόρφωση. Η συντηρητική μερίδα της Εκκλησίας έβλεπε με δυσπιστία την κοσμική και «θύραθεν» παιδεία και ήταν επιφυλακτική απέναντι στα πολιτιστικά ιδεώδη της Δύσης.
[1] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμος Ι, σελ. 374.
[2] Η μονή των Φιλανθρωπηνών αποτέλεσε αξιοπρόσεκτο πνευματικό ίδρυμα, καθώς στο χώρο της λειτουργούσε εκπαιδευτήριο. Είναι συνυφασμένη με την επιφανή, αριστοκρατική κωνσταντινουπολίτικη οικογένεια των Φιλανθρωπηνών, που μετά την Άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους, το 1204, μετοίκησε στα Γιάννενα.
[3] Ευχετικό δίστιχο από τα Κάλαντα της εποχής.